Het werk dat Hendrik Wiegersma maakte voor het tijdschrift De Gemeenschap staat centraal in een nieuwe tentoonstelling die vanaf 19 januari 2025 in Museum De Wieger in Deurne te zien is. Het initiatief voor dit bijzondere project rond het 100-jarig jubileum van het tijdschrift is genomen door Lex van de Haterd uit Deurne. Hij is neerlandicus en oud-conservator van het Deurnese museum.
Van de Haterd promoveerde in 2008 op het proefschrift ‘De waarheid hooger dan de leus. Over de beeldvorming rondom tijdschrift en uitgeverij De Gemeenschap 1925-1941’.
Omslagen
Bij de expositie in De Wieger worden omslagen getoond die Hendrik Wiegersma voor De Gemeenschap maakte. Ook van verschillende van zijn vrienden, onder wie Otto van Rees en Joep Nicolas is werk te zien dat aan het tijdschrift is gerelateerd. Daarnaast wordt er werk tentoongesteld van de Limburgse kunstenaars Henri Jonas en Charles Eyck, die ook vrienden van Wiegersma waren.
In het kader van 100 jaar De Gemeenschap vinden er komend jaar tentoonstellingen en activiteiten plaats bij de volgende instellingen: Museum Catharijneconvent in Utrecht, Museum De Wieger in Deurne, Literatuurmuseum in Den Haag, Kunsthandel Pygmalion in Maarssen, Nobilis Centrum voor prentkunst in Fochteloo, het Oude Stadhuis en Salon Saffier in Utrecht en bij de Historische Vereniging Oud-Utrecht.
Modern katholiek tijdschrift
Bij de tentoonstelling in De Wieger geeft Lex van de Haterd ook een lezing waarin hij dieper ingaat op de oprichters van De Gemeenschap, het redactionele beleid, de blad- en fondsformule. Ook vertelt hij over de belangrijkste schrijvers, vormgevers en beeldende kunstenaars.
Met De Gemeenschap werd in januari 1925 in Utrecht gestart als modern katholiek tijdschrift en gelijknamige uitgeverij. Voor het eerste nummer ontwierp Henri Jonas de omslag: een houtsnede van Christus tussen rokende fabrieksschoorstenen. Hiermee wordt de trend gezet: De Gemeenschap is modern katholiek, sociaal bewogen en besteedt veel aandacht aan kunst en cultuur.
‘Doorbraakblad’
Aan het tijdschrift werken in die tijd talloze jonge mensen mee, waarvan een aantal later beroemd zal worden. Het wordt daarom ook wel als ‘doorbraakblad’ voor de interbellum avant-garde gezien. De uitgeverij werkte onder meer met Hendrik Marsman, Paul van Ostaijen, F. Bordewijk en Joseph Roth.
De eerste redactie bestaat uit vier twintigers: kunstrecensent Jan Engelman, die ook een goede vriend van Wiegersma was, onderwijzer Henk Kuitenbrouwer, architect Willem Maas en Albert Kuyle, pseudoniem van Louis Kuitenbrouwer. Deze laatste is redactiesecretaris en de jongere broer van Henk.
In conflict met kerk
Na een jaar heeft het tijdschrift een oplage van 200 exemplaren. In 1930 zijn er al 1500 abonnees en op het hoogtepunt in 1934 heeft het blad zo’n 1700 trouwe lezers. De Gemeenschap besteedde aandacht aan literatuur, architectuur, beeldende kunst, muziek, toneel en film, maar bevatte ook artikelen over levensbeschouwing, maatschappij en politiek. Regelmatig komt de redactie dan ook in conflict met de katholieke kerk, maar weet dat steeds te overleven.
Er was veel aandacht voor de vormgeving van het blad: de typografie werd verzorgd door de Maastrichtse ontwerper Charles Nypels en de illustraties kwamen van modernistische kunstenaars als Jozef Cantré, Charles Eyck, Hendrik Wiegersma en Otto van Rees. Daarnaast zijn in het blad ook opvallende, door het constructivisme beïnvloede ontwerpen te zien van de architecten Sybold van Ravesteyn, Willem Maas en Gerrit Rietveld. Ruim 16 jaar lang kreeg elke maand een andere kunstenaar de opdracht een illustratie of een omslagontwerp te maken.
Maatschappelijke betrokkenheid
Vanaf 1934 groeit het aantal politiek-maatschappelijke en levensbeschouwelijk artikelen, maar er blijft ruimte voor literatuur en andere vormen van cultuur. Bijvoorbeeld de roman Bint van Bordewijk wordt in delen geplaatst. Er is veel aandacht voor de Spaanse Burgeroorlog, waarbij de redactie sympathiseert met de Republikeinen. Dit in tegenstelling tot de katholieke kerk en de katholieke pers die de zijde van Franco kiezen.
Vanaf 1936 neemt de redactie steeds duidelijker stelling tegen nationaalsocialisme en antisemitisme. Zonder verdere toelichting verschijnt in september 1941 het laatste nummer. Het oktobernummer wordt nog wel gedrukt, maar niet meer verspreid. Het blad wordt door de Duitse bezetter in beslag genomen, vernietigd en verboden.
Hendrik Wiegersma & De Gemeenschap
In 2025, een eeuw na de oprichting, besteden diverse musea en culturele instellingen in heel Nederland aandacht aan De Gemeenschap. De Wieger doet mee met de tentoonstelling Hendrik Wiegersma & De Gemeenschap. In het museum zijn in de nieuwe expositie de omslagen te zien die Hendrik Wiegersma voor De Gemeenschap maakte.
Er is verder speciale aandacht voor de architecten Gerrit Rietveld, Sybold van Ravesteyn en Willem Maas en voor een aantal bijzondere figuratieve omslagontwerpen van Leo Gestel die De Wieger leent van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Vanaf 1934 was Gestel een belangrijke medewerker van het tijdschrift.
De tentoonstelling is komend jaar van zondag 19 januari tot en met zondag 15 juni te zien in Museum De Wieger aan de Oude Liesselseweg 29 in Deurne.
Foto’s: Museum De Wieger
