Een bijzondere mini-tentoonstelling is de komende weken te zien in de St. Willibrorduskerk in Deurne. Het is een kleine maquette van Studio Rocco Verdult in Eindhoven die onderdeel uitmaakt van het project STILLLEVEN; EEN VERRADERLIJKE MOORD. De naam wordt bewust met drie letters ‘L’ en in hoofdletters geschreven.
In het miniatuurmodel wordt het verhaal van de zestienjarige Joodse jongen Erwin Michael Joseph verteld. Hij zou in 1942 door mensensmokkelaars naar een onderduikadres worden gebracht, maar werd onderweg vermoord. Hij ligt begraven op een deel van de protestantse begraafplaats aan de Helmondseweg in Deurne, dat sinds 1994 een officiële Joodse begraafplaats is.
Het kunstwerk STILLLEVEN is een initiatief van Brabant Remembers, dat 75 oorlogsverhalen heeft verzameld die allemaal in een miniatuur op schaal van 1 op 87 worden verbeeld en door de hele provincie komen te staan. Iedere maquette vertelt over een beslissend moment in een persoonlijk verhaal. Je kunt letterlijk om het verhaal heen lopen en vanuit verschillende invalshoeken naar een cruciale scène kijken die het verhaal kenmerkt en waarvan zelden beeldmateriaal beschikbaar is.
De maquette in Deurne is te bekijken in de St. Willibrorduskerk aan de Markt 9 in Deurne. De kerk is elke geopend van 14.00 tot 16.00 uur, behalve op maandag. In de mis van zondag 1 september wijdde Pastoor Paul Janssen van de St. Willibrorduskerk ook een overweging aan het kunstwerk dat het verhaal vertelt van Erwin Michael Joseph.
(lezingen: Sirach 3, 17-18.20.28-29 en Lucas 14,1.7-14)
HIJ STAAT ER NIET BIJ…
In de St. Willibrorduskerk Deurne is tot en met 18 september 2019 een STILLLEVEN te zien, een maquette die een oorlogsverhaal verbeeldt. Elke Brabantse gemeente krijgt er een. Ze zijn gemaakt in het kader van de herdenking van 75 jaar bevrijding, die dit wekend in Nederland is begonnen. Vijfenzeventig verhalen, voor ieder jaar dat we in vrijheid leven één. Ze vormen het uitgangspunt voor de (inter)nationale campagne Brabant Remembers, die als doel heeft om de impact van de Tweede Wereldoorlog over te dragen, tastbaar en invoelbaar te maken en zo ook de jongere generaties te bereiken.
Voor Deurne is het verhaal gekozen van de moord op de zestienjarige joodse jongen Erwin Michael Joseph, roepnaam Michael. Hij was met zijn ouders en nog een ander gezin ondergedoken en zou naar veilig gebied worden gebracht. Maar in de bossen van Vlierden liep het mis.
Ik was benieuwd hoe ontwerper Rocco Verdult dit afschuwelijke verhaal in een maquette zou afbeelden. Mijn eerste reactie was: “Hij staat er niet bij”. Het moment van de moord is niet afgebeeld. Ook niet net ervoor, als Michael bij een greppel zit te wachten, totdat hij verder gebracht wordt. Zijn helpers blijken zijn moordenaars te zijn. Die staan wel op de maquette, in het donker – alles is zwart geschilderd. Aanvankelijk dacht ik: waarom zij wel en hij niet? Maar het moment van zijn dood en net ervoor is zo weerzinwekkend, dat het niet om aan te zien is en je alleen maar je blik kunt afwenden.
Toch worstel ik met wat dan wel te zien is op de maquette: de twee min of meer succesvolle mensensmokkelaars die moordenaars werden. Zij zijn in het bos bezig met het graven van kuilen – grafkuilen. Langs het pad staan een fiets en een bakfiets. Het STILLLEVEN moet niet opgevat worden als een monument voor hen. Wel als een moment, een bevroren beslismoment, de sleutelscene waarin levens voorgoed veranderden.
Wat heeft hen bewogen tot hun daad? ‘Wortelde het kwaad in hun hart’, om met de woorden van de eerste lezing te spreken? Was het angst, omdat de beproefde vluchtroute niet meer beschikbaar was? Bezorgdheid omdat een politieman al verdachte omstandigheden in het bos vermoedde en verraad op de loer lag? Wanhoop omdat er geen onderduikadres te vinden was en de twee van hun last af wilden? Boosheid omdat de puberende jongen te brutaal of onvoorzichtig was? Of speelde geld een rol? De onderduikers hadden veel geld op zak, om hun overtocht te kunnen maken. Maar was dat een moord waard? Of eigenlijk zes, want ze waren van plan om alle onderduikers om te brengen. De andere vijf hadden geluk. Ze konden een dag na de moord op Michael terecht bij een onderduikadres in Zeilberg. Dat maakt de moord nog meer bizar en zinloos.
De zoon van een van de twee mannen heeft gezocht naar antwoorden op die vragen. Het staat gedetailleerd beschreven in het boek “Moord op een onderduiker” (Henny Brandhorst, Walburgpers 2012). Maar helemaal zeker zullen we het nooit weten.
Eigenlijk is het op de een of andere manier niet verkeerd dat die vragen er zijn en blijven. Want die vragen geven de dood van Michael misschien nog iets van zin. Namelijk, dat wij ons afvragen welke keuzes wij zouden maken in zo’n situatie. En zeg niet dat die nu niet meer voorkomen. Er zijn nog altijd mensen op de vlucht, er zijn nog altijd mensensmokkelaars die zich duur laten betalen zonder garantie op een goede overtocht. Er zijn nog altijd mensen die anderen helpen, wat het ook kost. En er zijn nog altijd mensen die andere mensen laten stikken, verraden, vermoorden. Er is nog altijd goed èn kwaad. En er moet gekozen worden, steeds weer opnieuw.
Hij staat er niet bij… Michael Joseph. Maar hij is er wel. Op een foto lacht de jongen vrolijk naar de camera, al drukt de jodenster op zijn jas een zware stempel op zijn leven.
Staande bij de maquette in het priesterkoor van de oude kerk, kijk ik omhoog en vraag God waarom het leven zo ingewikkeld is, waarom er lijden, verdriet en dood zijn, waarom mensen elkaar het licht niet in de ogen gunnen, de voornaamste willen zijn en anderen buitensluiten, onderscheid maken op grond van huidskleur, godsdienst, geaardheid? Ik krijg geen antwoord. Maar mijn blik valt op het hoogaltaar achter het STILLLEVEN Daar bovenin kijkt het stenen beeld van de aartsengel Michael, naar beneden. Hij vecht met het kwaad in de vorm van een draak en… overwint.
Bekijk hieronder de video van Brabant Remembers over het verhaal van Erwin Michael Joseph.
